De grond rondom Windpark Klaverspoor herbergt veel sporen uit de geschiedenis. Om veilig te kunnen bouwen aan Windpark Klaverspoor, is er door het team Opsporing Conventionele Explosieven (OCE) van Heijmans grondig onderzoek gedaan naar de bodem. Maar liefst vier bommen en granaten zijn buit gemaakt, variërend van 2 centimeter tot 14 centimeter in doorsnede. Hoe gaat zo’n onderzoek in zijn werk? En waarom vinden we juist hier nog duidelijke sporen van de oorlog?

We gaan hierover in gesprek met André Jelsma, Explosievendeskundige bij Heijmans, en Grietje Middelkoop. Grietjes man, Jo Middelkoop, was zes jaar oud toen de oorlog uitbrak. Met zijn familie woonde hij midden in het gebied dat door de Duitsers werd aangemerkt als spergebied; ontoegankelijk voor gewone burgers. Tijdens zijn leven vertelde hij zijn verhalen uit de oorlog door aan zijn vrouw en aan de jeugd, via presentaties op scholen. Grietje vertelt nu over de ervaringen van haar man.

“Vanwege de directe spoorlijn naar kamp Vught, werd er later ook een werkkamp nabij Moerdijk gebouwd. Mijn man zag de gevangenen, veelal Joden en politieke gevangenen, lopen vanuit station Lage Zwaluwe. Het was een verschrikkelijk kamp, gevangenen werden mensonwaardig behandeld.”

Strategisch veroveringsdoel

In de grond in en rondom Windpark Klaverspoor liggen veel restanten van de oorlog verborgen. Grietje vertelt: “Mijn man woonde tegen de spoorlijn aan, in Binnen-Moerdijk. Een belangrijk gebied, want de Moerdijkbruggen (verkeersbrug en spoorbrug, red.) waren tijdens de oorlog dé verbinding tussen het Noorden en het Zuiden. In combinatie met de pont naar Willemsdorp, de haven van Moerdijk, het dorp Moerdijk en de marechausseekazerne was dit een heel strategisch veroveringsdoel. Tussen 1939 en 1945 is daar heel veel gevochten, en verwoest.”

In 1939 kwam een schaapherder overnachten op de boerderij van de familie Middelkoop. Wat zij toen niet wisten, is dat dit in werkelijkheid een Duitse spion was. “De schaapsherder bracht alles tot in de puntjes in kaart en vier dagen later landden Duitse parachutisten in de polder. De bezetting was begonnen, de boerderij werd in beslag genomen door de Duitsers en m’n man moest samen met zijn ouders, broers en zussen vluchten naar Lage Zwaluwe. Al snel werden loopgraven gegraven en mijnen geplaatst. Later werden Joodse gevangen tewerkgesteld in onze polders; ze moesten tankvallen uitgraven en zand afgraven voor het spoorlijntje dat liep van station Lage-Zwaluwe naar Moerdijk. Het zand werd gebruikt voor de bouw van bunkers.”

Speciale apparatuur

Dat het gebied tijdens de oorlog van groot belang was, wordt ook tijdens grondonderzoeken duidelijk. Grondig en gericht gaat Heijmans aan de slag. André legt uit: “Met verschillende apparatuur brengen we de locatie van de windmolens en kabels in kaart. We ‘trekken’ zogenoemde baantjes over het weiland, halen data op die we vervolgens interpreteren.” Maar hoe bepaal je nu of een stipje op de kaart een explosief uit de Tweede Wereldoorlog is? Naast bommen en granaten liggen er namelijk ook veel andere materialen in de bodem verscholen. Denk aan restanten van machines of ander ijzerhoudend materiaal. “Omdat ik al jaren speur naar explosieven, kan ik vaak wel inschatten of iets verdacht is of niet. Als je al langer op een locatie aan het zoeken bent, zoals ook bij Windpark Klaverspoor, krijg je een steeds beter beeld van de aard van de objecten die uit de bodem tevoorschijn komen. Maar het komt ook regelmatig voor dat we een veldfles opgraven in plaats van een explosief.”

Verdacht object, en dan?

“Met een paar vlaggetjes markeren we de locatie in het gebied en dan gaan we graven. Ligt het object op 60 cm diep?”, zegt André. “Dan doen we dat gewoon met een schop. Soms liggen verdachte objecten op wel vier meter diep, dan gebruiken we een graafmachine. Daarmee graven we tot 20 á 30 centimeter boven het object, hierna leggen we het object handmatig bloot om het vervolgens te identificeren.”

Als het inderdaad om een explosief gaat, moet deze veiliggesteld worden. De eerste granaat die bij Windpark Klaverspoor is gevonden, had een gevaarlijke ontsteker van Duitse afkomst (BG van 8,8cm met ontsteker S30/S60). Het ging om een explosief met een ontsteker met een voorgespannen slagpin. “De regel bij zo’n soort ontsteker is eigenlijk altijd: laten liggen. Het gat dat we hebben gegraven gaat weer dicht tot de explosieven worden overgedragen aan de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD).”

Alle werkzaamheden die te maken hebben met het opsporen van explosieven worden uitgevoerd door Heijmans. Het daadwerkelijk onschadelijk maken van de explosieven gebeurt door de EODD. De meeste explosieven die voor Windpark Klaverspoor ontdekt zijn, zijn wel weggehaald en tijdelijk veiliggesteld. André: “Dat doen we door alle explosieven die we vinden in een speciale container (VTVS) te stoppen. Als die container vol zit (er mag maximaal 10 kg netto explosieve stof worden opgeslagen, red.), worden de explosieven overgedragen aan de EODD.”

Bijzondere vondst

Tot aan het einde van de oorlog toe is er veel gevochten in dit gebied. De geallieerden rukten op vanuit Normandië, via Brussel en Breda richting Moerdijk. “Vijf dagen lang, van 4 tot 9 november, is er continu gevochten door de Engelsen, Amerikanen en Polen tegen de Duitsers. Op 6 november hebben de Duitsers de bruggen opgeblazen, zodat de geallieerden niet verder naar het Noorden konden. Er waren zó ontzettend veel beschietingen met granaten en bombardementen. Al die verschrikkingen zijn nu nog duidelijk zichtbaar in de bodem.” verzucht Grietje. Voor André zat er ook een bijzondere vondst tussen: een Britse granaat met een diameter van zo’n 5,5 inch, ongeveer 65 centimeter lang (zonder ontsteker). Ook deze granaat is tijdelijk veiliggesteld in afwachting op overdracht aan de EODD. André: “In mijn hele carrière heb ik deze nog maar één keer eerder gevonden, in Noord-Limburg. Hier worden wij als explosieven deskundigen wel blij van, het is een behoorlijke joekel met 5,75 kilo springstof.”

Laatste zoekactie in de zomer

Voor André zit het werk voor Windpark Klaverspoor er nog niet op. In de zomer komt hij nog een keer terug voor een laatste zoekactie. Tussen de windmolens komen kabels en leidingen te liggen. Voordat de graafwerkzaamheden daar kunnen beginnen, wil Vattenfall er zeker van zijn dat het veilig is om te werken.

Resultaten van grondonderzoeken

• 1 brisantgranaat van Duitse afkomst (8,8 cm, met restant ost. S30/S60, verschoten)
• 1 pantsergranaat van Britse afkomst (20 mm, verschoten)
• 1 brisantgranaat van Britse afkomst (5,5 inch, met ost. Schokbuis nr. 117, verschoten)
• 1 brisantgranaat van Britse afkomst (25 ponder met ost. Schokbuis nr 117, verschoten)

Bron: Vattenfall